در زمینه طبقه بندی جنبه های اساسی رشد و تحول کودکان، تقسم بندیهای متفاوتی در منابع مختلف ارائه شده است.
در منابعی سه جنبه رشد و تحول ) جسمی حرکتی، شناختی، عاطفی (، در منابع دیگری چهار جنبه ) به اضافه رشد اجتماعی (، در برخی منابع پنج جنبه ) به اضافه رشد کلامی (، و در بعضی منابع شش جنبه (به اضافه رشد خلاقیت) ذکر شده است.
در اینجا، تقسیم بندی آخر که شامل شش جنبه و جامعتر است بررسی میشود.
۱ رشد و تحول جسمی – حرکتی
رشد و تحول جسمی حرکتی دارای دو بخش است: رشد جسمی که جنبه کمّی دارد، شامل رشد اندامهای بدن و وزن و قد؛ رشد و تحول حرکتی که جنبه تحولی دارد و با تغییرات کیفی همراه است، شامل حرکتهایی مانند دویدن، پریدن و لیلی کردن.
سطوح اساسی رشد و تحول جسمی حرکتی شامل رشد قد و وزن، رشد اندامها و عضلات بزرگ، رشد عضلات کوچک، رشد هماهنگی عضلات و اندامها، رشد حرکات تعادلی مانند لیلی کردن و پریدن، و رشد مهارتهای خودیاری است. مهارتهای خودیاری عبارت است از توانایی کودکان در انجام دادن کارهای فردی و شخصی که مهمترین آنها مهارت غذا خوردن، لباس پوشیدن، رعایت بهداشت فردی، مراقبت از بدن، کنترل ادرار و مدفوع، و مواظبت از وسایل شخصی است
منظور از رشد و تحول شناختی، رشد مهارتها و توانمندیهایی است که به کودک در شناخت و درک محیط پیرامون خود کمک میکند. مهمترین سطوح رشد و تحول شناختی شامل موارد زیر است:
حواس پنجگانه: حواس مانند پنجره هایی ارتباط کودک را با جهان پیرامون خود برقرار میسازد. کودک با دیدن، شنیدن، لمس کردن، بوییدن و چشیدن، که ابزارهای شناخت اوست، دنیای اطراف خود را میشناسد.
حافظه: حافظه توانایی بازشناسی و یادآوری اشیا و موقعیتهاست. بازشناسی یعنی شناسایی مجدد اشیا و موقعیتهایی که کودک قبلاً آنها را شناخته است. منظور از یادآوری به خاطر آوردن اشیا و موقعیتهاست.
حافظه انواع مختلف دارد: حافظه دیداری )بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق دیدن(، شنیداری )بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق شنیدن(، بویایی )بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق بوییدن(، لمسی )بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق لمس کردن(، و چشایی )بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق چشیدن(.
کودکان از نظر توانایی در هریک از انواع حافظه با هم تفاوت دارند. ضمن آنکه باید به پرورش انواع حافظه در کودکان پرداخت، توجه به تفاوتهای فردی را هم نباید از نظر دور داشت. از نظر زمانی، حافظه به دو نوع کوتاه مدت و درازمدت تقسیم میشود.
استدلال: کودکان با توجه به مرحله ای که از نظر تحول شناختی در آن قرار دارند، در مورد محرک هایی که از راه حواس دریافت میکنند به استدلال میپردازند. مثلاً کودک ۴ ساله، با قرار دادن تعدادی مداد در اندازه های مختلف در کنار یکدیگر، میتواند توضیح دهد که کدام بلندتر و کدام کوتاهتر است.
حل مسئله: از آنجایی که کودکان از مهارت استدلال برخوردارند، میتوانند مسائل ملموس و روزانه خود را حل کنند. اما طبیعی است که شکوفایی این توانمندی مستلزم تمرین است. یکی از عوامل مهم در کسب مهارت حل مسئله، تشخص روابط بین اشیا و پدیدههاست که معمولاً کودکان با کنجکاوی و طرح سؤالها و چراهای خود، به آن پی میبرند.
تمرکز: کودکان برحسب سن خود، توانایی تمرکز بر یک فعالیت را در مدت زمانی مناسب دارند. تمرکز کودکان معمولاً انتخابی است و به میزان علاقهمندی آنان به فعالیتهای مختلف بستگی دارد. تمرکز آموختنی است و با بازیها و روشهای جذاب میتوان میزان تمرکز را در کودکان افزایش داد.
درک مفاهیم اساسی: کودکان در این سنین، مفاهیم را به کمک حواس، تجربه و فعالیتهای عملی که عمدتاً به شکل بازی است درک میکنند. درک مفاهیم اساسی در تحول شناختی کودکان بسیار مهم و زمینهساز درک منطقی در سنین بالاتر است.
مفاهیم اساسی در این سنین عبارت است از مفاهیم پیشنیاز ریاضی، مفاهیم علوم یا شناخت محیط طبیعی، مفاهیم علوم اجتماعی یا شناخت محیط اجتماعی. این مفاهیم سهگانه به طور مستقل آورده شده است.
عواطف حالات درونی است که به صورت طبیعی در همه انسانها وجود دارد. افکار، عواطف ) احساسات و هیجانها (، و رفتار اجزای سهگانه شخصیت هستند. پرورش عواطف در سلامت جسمی و روانی کودکان نقش مؤثری دارد.
عواطف را میتوان به دو گروه تقسیمبندی کرد: عواطف خوشایند یا مثبت که مهمترین آنها احساس شادی، امید، محبت، آرامش، امنیت، ارزشمندی و رضایت از خود است؛ عواطف ناخوشایند یا منفی که اصلیترین آنها عبارت است از ترس، خشم، غم، حسادت، اضطراب، احساس خودکمبینی یا خودبزرگبینی.
هدف از رشد و تحول عاطفی کودکان، کاهش عواطف ناخوشایند، پرورش عواطف خوشایند، و ایجاد تعادل در عواطف است. برای دستیابی به این هدف، لازم است کودکان عواطف یا احساسات خود را بشناسند و با راههای درست بیان آنها آشنا شوند تا بتوانند کمکم و متناسب با سن خود، به خودکنترلی و مدیریت عواطف برسند.بیان درست عواطف یعنی ابراز آنها به گونهای که نه به خود فرد، نه به دیگران، و نه به اشیا و محیط زندگی آسیب برسد.
منظور از رشد و تحول اجتماعی کودکان جامعه پذیری آنان است. خانواده، مرکز پش از دبستان، رسانههای جمعی و
عوامل دیگری، در هریک از مراحل رشدی و سنی کودکان، در این جنبه از رشد آنان نقش دارند.
سطوح اصلی رشد و تحول اجتماعی کودکان عبارت است از:
زبان ابزار برقراری ارتباط با دیگران و یادگیری و تفکر است. رشد و تحول زبان در کودکان طی مراحلی صورت میگیرد که شامل کشف و تولید صدا )حدود دو تا سه ماهگی(، تقلید صداهای دیگران، بیان هجاها )حدود شش تا نُه ماهگی(، ادای کلمات )حدود یک سالگی(، بیان جملات )حدود دو سالگی( و درک مطلب است. کودکان در سنین حدود سه تا چهار سالگی معمولاً از نظر تحول کلامی در سطحی قرار دارند که میتوانند نیازهای خود را، که در سنین
پایینتر با گریه یا رفتارهای دیگر نشان میدادند، با کلام بیان کنند و در استفاده از کلام مهارت کافی دارند.
مهمترین سطوح رشد و تحول کلامی به شرح زیر است:
خلاقیت یعنی توانایی ایجاد و بهکارگیری افکار و آثار جدید. از حدود دو سالگی که توانایی تجسم، یعنی تصور اشیادر نبود آنها در کودک شکل میگیرد، مهارتهای خلاقیتی نیز در کودکان مشاهده میشود.
سطوح مهم رشد و تحول خلاقیت عبارت است از:
